رئیس جمهوری با ویژگی‌های متضاد
یاد بودی از نخستین رئیس جهمور ایران ابوالحسن بنی‌صدر
از: همایون علیزاده
نخستینن رئیس جهمور ایران ابوالحسن بنی‌صدر (۱۹۸۱-۱۹۸۰) در ۹ اکتبر ۲۰۲۱ در سن ۸۸ سالگی و پس از مدت ها بیماری در بیمارستانی در پاریس درگذشت. چهل سال آخر زندگی بنی‌صدر در پاریس و در تبعید گذشت. بنا به وصیتی که از خود بجای گذاشته، باید زمانی که در ایران روابط دموکراتیک نهادینه شد و حکومت قانون شکل گرفت پیکرش به ایران منتقل شود.
بنی‌صدر همواره خود را پیرو دکتر محمد مصدق می دانست و زمانی که در دانشگاه تهران در رشته اقتصاد تحصیل می کرد٫ نماینده دانشجویان جبهه ملی در آن دانشگاه بود. او دو بار به دلیل فعالیت های سیاسی دستگیر شد و در خرداد ۱۳۴۲ بخاطر شرکت در تظاهرات ضد شاه بود مجبور به ترک کشور و مهاجرت به فرانسه شد. در پاریس در دانشگاه سوربن به تحصیلات خود و فعالیت های سیاسی علیه رژیم شاه ادامه داد.
انقلاب ۱۳۵۷
بنی‌صدر همراه با صادق قطب زاده (۱) و ابراهیم یزدی (۲) که عمدتاً در خارج از کشور علیه رژیم شاه فعالیت می‌کردند٫ از نزدیکترین مشاوران آیت الله خمینی بودند (۳) که در اکتبر ۱۹۷۸از محل تبعیدش در عراق از طریق کویت به فرانسه رفته و در نوفل لوشاتو در نزدیکی پاریس اقامت گزیده بود و از آنجا انقلاب ایران را علیه رژیم شاه رهبری می‌کرد.(۴)
سیر فعالیت سیاسی بنی‌صدر از زمانی آغاز شد که پس از شانزده سال تبعید در فرانسه، در ۱۰ بهمن ۱۳۵۷ در جمع همراهان آیت الله خمینی به ایران بازگشت و به عضویت شورای انقلاب درآمد. سپس بنی‌صدر به عنوان یک فرد خبره از تهران برای شرکت در مجلس خبرگان و تدوین کننده قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، انتخاب شد. زمانی که در مجلس خبرگان اصل ولایت فقیه بعنوان یکی از اصول قانون اساسی به رآی گذاشته شد (۵)، بنی‌صدر یکی از هشت عضو مجلس خبرگان بود که با پذیرش این اصل در قانون اساسی ایران به عنوان اصلی خلاف أصول دموکراسی به مخالفت برخاست و به این ترتیب اولین مخالفت خود را در برابر روحانیون مدافع این اصل ، علناً نشان داد.
بنی‌صدر پس از بلزگشت به ایران و برای نزدیک شدن به توده‌های مردم در دانشگاه‌ها سخنرانی و به مناطق دور و نزدیک ایران سفر کرد. به این ترتیب بنی‌صدر موفق شد برخلاف قطب زاده٫ یزدی و سایر مخالفین که بعد از انقلاب به ایران مراجعه کرده بودند، بین ایرانی ها محبوبیت کسب کند.
زمانی که بنی‌صدر (پس از کناره‌گیری مهدی بازرگان از سمت نخست وزیری) وزیر أمور خارجه بود (۶) با سخنرانی علیه اشغال سفارت امریکا و گروگانگیری ۶۶ دیپلمات امریکائی در برابر جمعیت تظاهرکننده مقابل ساختمان سفارت، علیرغم آنکه طیف بزرگی از ایرانی‌ها و نیز سازمان‌های چپ در آن زمان، اشغال سفارت امریکا را پیروزی بر امپریالیسم امریکا قلمداد می‌کردند، شهامت نشان داد،.
انتخابات ریاست جمهوری در بهمن ۱۳۵۸
اولین انتخابات ریاست جهموری در ایران بعد از وقوع انقلاب اسلامی در پنجم بهمن ۱۳۵۸ برگزار شد. ۹۶ نفر کاندید شده بودند، و میزان مشارکت ۲۰۹۹۳۶۴۳ نفر، یعنی ۶۷،۴٪ واجد شرایط رای بودند. بنی‌صدر ۱۰۷۰۹۳۳۰ (۷۵،۶٪) رای کسب کرد، و به این ترتیب به سمت نخستین رئیس جهمور در تاریخ ایران انتخاب شد.(۷) در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۵۸ آیت‌الله خمینی حکم وی را تنفیذ کرد.
بنی‌صدر در ابتدای دوره ریاست جهموری خود کوشید تا از قدرت بنیادگرایان که سرسختانه در برابر هر نوع روند دموکراسی مقاومت می‌کردند، جلوگیری کند. تلاش وی برای انحلال دادگاه‌های انقلاب و کمیته‌های متشکل از گروه‌های شبه نظامی و افرادی که تحت رهبری حزب جمهوری اسلامی قرارداشتند و تلاش برای تقویت بیطرفی قوه قضائیه، و نیز سعی او در کم کردن قدرت اسلامگراها در رسانه های جمعی در رادیوو تلویزیون ایران، ناکام ماند. نفوذ نیروهای پشت پرده که با خمینی، رهبر انقلاب، در ارتباط بودند، بسیار گسترده بود. از طرف دیگر،بنی‌صدر همواره در وجود دکتر مهدی بازرگان، اولین نخست وزیر بعد از انقلاب و فردی لیبرال و ملی گرا، رقیبی سیاسی برای خود می دید و به همین خاطرهر نوع پشتیبانی سیاسی را از او دریغ می کرد. زمانی که بازرگان به دلیل نداشتن پشتیبان در بین نیروهای سیاسی آن زمان مجبور به استعفا شد، بنی صدر هیچ اقدامی برای کمک به او نکرد.
در انتخابات مجلس در اسفند ۱۳۵۸و اردیبهشت ۱۳۵۹ حزب جمهوری اسلامی پیروز شد و حامیان بنی صدر و نمایندگان دیگر نیروهای دموکراتیک کشور در اقلیت قرار گرفتند. سید محمد حسینی بهشتی، فردی اصولگرا و محافظه‌کار و رقیب سرسخت بنی صدر از طرف خمینی به ریاست قوه قضائیه منصوب، و علی اکبر هاشمی رفسنجانی نیز رئیس مجلس شد. در مرداد ۱۳۵۹ بنی صدر ناگزیر انتصاب محمدعلی رجایی به عنوان نخست وزیر را پذیرفت و بزودی بر سر تصدی پست های دولتی با وی دچار مشکلات زیادی شد.
تعطیلی و اسلامی کردن دانشگاه‌ها
اتهام موافقت بنی‌صدر با انقلاب فرهنگی و تعطیل و اسلامی کردن دانشگاه ها، اتهامی است بی‌اساس.(۸) واقعیت این است که در ۱۳ خرداد ۱۳۵۹ به فرمان آیت‌الله خمینی همه دانشگاه های کشور تعطیل شدن وبه این ترتیب انقلاب فرهنگی اسلامی آغاز شد. نقش بنی‌صدر عمدتاً ترغیب دانشجویان به تخلیه محوطه و ساختمان‌های دانشگاه تهران قبل از شروع یورش حزب‌اللهی‌ها به دانشگاه‌ها بود. با این اقدام بنی‌صدر موفق شد در آن زمان از خونریزی بزرگی در دانشگاه تهران جلوگیری کند.
فرمانده کل نیروهای مسلح ایران
با شروع جنگ در شهریور ۱۳۵۹ و تهاجم ارتش عراق به خاک ایران، ریاست جمهوری بنی‌صدر با مشکلات غیر قابل حلی مواجه شد. پس از انقلاب ارتش ایران مجبور به سازماندهی مجدد و تطبیق با شرایط جدید شده بود، به خصوص که هیچگونه آمادگی برای حمله عراق به ایران وجود نداشت. اما در همان اولین سال جنگ بنی صدر درمقام فرمانده کل نیروهای مسلح، با کمک فرماندهان وقت نیروی زمینی ایران، امیر سرتیپ ولی‌الله فلاحی و نیروی هوایی، سرهنگ جواد فکوری، موفق به عقب راندن نیروهای عراقی از خاک ایران و آزادسازی آبادان و اهواز شدند.
تنش بین بنی‌صدر و مجلس شورای اسلامی
پس از شروع جنگ، بنی صدر در اواخر مهر ۱۳۵۹ در نامه‌ای به آیت‌الله خمینی درباره بی‌کفایتی وزیران نسبت به وخامت اوضاع اقتصادی هشدار داد و خواستار سازماندهی مجدد نیروهای مسلح شد. علاوه بر این، بنی‌صدر خواستار آزادی گروگان‌های آمریکایی نیز شد که در آن زمان این درخواست از سوی نمایندگان مجلس ایران ، خمینی و حامیانش قاطعانه رد شد.(۹) این اختلاف و اختلاف بین رئیس جمهور و حامیان آیت الله خمینی در نهایت باعث شد که مجلس ایران، رئیس جمهور بنی صدر را در ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ به دلیل «عدم کفایت سیاسی» از سمت ریاست جمهوری برکنار کند. بنی صدر بالاجبار مدتی مخفیانه زندگی کرد و چند روز بعد، در۸ تیر۱۳۶۰ همراه با رهبر وقت مجاهدین خلق، مسعود رجوی، به پاریس گریخت. این دو در پاریس در اوت ۱۹۸۰»شورای ملی مقاومت« را تأسیس کردند. اما بنی صدر پس از دو سال به دلیل نزدیک شدن سازمان مجاهدین خلق به صدام حسین و حمایت مستقیم او از آن‌ها، از این شورا کناره گرفت.
خصوصیات فردی بنی‌صدر
بنی صدر مردی متدین، اما مدافع تنوع مذاهب و عقاید بود. دموکرات بود و در تمام دوران ریاست جمهوری خود همواره متعهد به ترویج گفتگو بین بازیگران و سازمان های مختلف سیاسی بود و در فضای شکننده سیاسی و اجتماعی آن زمان بدون هیچ هراسی از از آزادی بیان و آزادی مطبوعات دفاع می کرد. بنی صدر در دوران فعالیت سیاسی خود مستقل و بدون وابستگی باقی ماند و بر خلاف بسیاری از سیاستمداران ایرانی در تبعید که کمک های مالی قدرت های خارجی را دریافت کردند، از هرگونه کمک مالی خارجی برای ادامه مبارزه خود علیه رژیم ملایان در ایران خودداری کرد.
انتقاد زنان از بنی‌صدر
معذالک بسیاری از ناظران بنی صدر را سیاستمداری خودمحور می‌دانستند که موفق نشد در طول تبعید ۴۰ ساله‌اش در فرانسه گروه‌های سیاسی را دور هم جمع کند وگزینه سیاسی مناسبی برای رژیم کنونی ایران بوجود آورد. اظهارات بنی صدر مبنی بر اینکه انتشار اشعه خاصی از موهای زنان باعث تحریک احساسات جنسی در مردان می شود و بنابراین حجاب اسلامی یک ضرورت است، همانقدر مورد تردید و شبهه برانگیز بود که این نقل قول از او که تا زمانی که قیام در کردستان ایران سرکوب نشود او چکمه های نظامیش را به پا خواهد داشت. چنین اظهاراتی آشکارا به جایگاه او در جنبش زنان ایران و نیز در بین نیروهای ملی و مترقی ایران آسیب رسانده است. همچنین این مساله که بنی‌صدر با یک سازمان چریکی مسلح و غیر دموکراتیک مانند سازمان مجاهدین خلق پیمان سیاسی بست (شورای ملی مقاومت) و دخترش فیروزه بنی صدر با مسعود رجوی، رهبر وقت مجاهدین خلق ازدواج کرد، گرچه پس از دو سال طلاق گرفت، باعث نارضایتی وناخوشنودی بسیاری از ایرانیان شد. این موارد باعث شده اند تا بنی‌صدراز نظر مردم رئیس جمهوری با ویژگی‌های متضاد باقی بماند.
همایون علیزاده تحصیلات خود را در رشته علوم سیاسی و حقوق در دانشگاه وین به پایان رساند و دوره آکادمی دیپلماسی در وین را نیز گذرانده است. از ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۵ در وزارت کشور اتریش معاون مدیر اداره پناهندگان، و از ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۴ مدیر اجرائی دفتر کمیساریای عالی سازمان ملل در امور حقوق بشر در افریقا آسیا و ژنو بود. علیزاده جزو هیئت سردبیری مجله INTERNATIONAL است.
پانویس ها:
۱/ صادق قطب زاده از مخالفین رژیم شاه و مشاور نزدیک آیت الله خمینی، از نوامبر ۱۹۷۹ تا اوت ۱۹۸۰ وزیر امور خارجه ایران بود. سپس به اتهام توطئه علیه رژیم خمینی در ۱۵ سپتامبر ۱۹۸۲ در زندان اوین – تهران اعدام شد.
مقایسه کنید با :
https://newoakcoltd.com/insightly-crm-tqth/a3f776-iranian-revolution-documentary-bbc.
۲/ ابراهیم یزدی از مخالفین رژیم شاه ، سال ها در ایالات متحده امریکا زندگی می‌کرد. یزدی هم یکی از مشاورین نزدیک آیت الله خمینی بود و بعد از انقلاب در دولت موقت مهدی بازرگان در سمت معاون نخست وزیر و نیز وزیر امور خارجه تا استعفای بازرگان در نوامبر ۱۹۷۹ مشغول به کار بود.
مقایسه کنید با:
https://www.theguardian.com/world/2017/aug/28/ebrahim-yazdi-obituary.
۳/ خانواده بنی‌صدر در زمان شاه ارتباط نزدیک با روح‌الله خمینی داشت که بیشتر أوقات در ماه‌های تابستان به همدان، محل سکونت خانواده بنی‌صدر، می رفت. به همین خاطر بنی‌صدر از دوران کودکی با آیت الله خمینی آشنائی داشت.
مقایسه کنید با :
https://www.britannica.com/biography/Abolhasan-Bani-Sadr.
۴/ در آن زمان بنی‌صدر یکی از معدود مخالفین در خارج از کشور بود که هنگام ورود آیت الله خمینی به پاریس (در اکتبر ۱۹۷۸) در فرودگاه از او استقبال کرد.
مقایسه کنید : همانجا